Шашин ба Философи, аль нь үнэн бэ?

Томас Аквин.

Августины ачаар Христийн шашны номлол нэг мөр болж, сүмүүдийн хувьд тогтвортой тайван цаг үе хэсэг үргэлжлэв ээ. Тэгтэл 12-р зуун гарах үеэр тэдний сүсэг бишрэлийг ганхуулахуйц нэгэн том хэрэг мандав.

Эртний Грекийн Аристотелийн бичсэн ном судрууд Латин хэлэнд хөрвүүлэгдэн, өрнийн Христийн шашны бүсэд нэвтрэн орж ирэх нь тэр ээ.

Аристотель гэвэл “Бүх эрдмийн эцэг”. Төрөл бүрийн байгалийн үзэгдлүүдийг ширхэгчлэн ажиглаж, онцлогуудыг нь эмхэлж цэгцлээд системтэйгээр ойлгох зорилго бүхий мэдлэгийн салбаруудыг эхлүүлсэн, хүн төрөлхитөний бишрэн бахдах хамгийн хүчирхэг үлэмж оюунтан.

Тухайлбал түүний хийсэн ажлуудын нэгд Логик судлал гэж байх боловч, угаас Аристотелиэс өмнө “логик” нь хараахан онол болон бичигдэж амжилгүй, мэдлэгт хүмүүсийн хооронд там түм ойлгогдох дайны л эд байж. Тэгтэл тэнд Аристотель явж очоод “Ямар өгүүлбэрийг логиктой гэж хэлэх боломжтой вэ?”, “Логикт ямар ямар дүрмүүд байдаг вэ?” гэх зэргийг нямбайлан цэгцэлж, хүүе гэхийн завдалгүй мэдлэгийн салбар болгон системчлэн босгоод тавьчхаж.

Дашрамд дурьдахад өнөөгийн хүмүүс ч сайн мэдэх Силлогизм (буюу 3 шатлалт логик гаргалгааны дүрэм) ч бас Аристотелийн боловсруулж гаргасан онолуудын нэг гэдэг.

Энэ мэтээр “Логик” гэдэг ямархан хүчирхэг зүйл болохыг одоо гэнэт учиргүй нуршаад байх шаардлагагүй болов уу. Ерөөс логик гэдэг бол хүн гэгдэх бид бүхний “сэтгэлгээний хэв шинж” гэж хэлэхүйц зүйл юм. Тийм ч учраас логик гэх дүрэмд нийцсэн зүйлийг хэн ч зөв гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Жишээлж ярьвал, “Сократ бол хүн бөгөөд, бүх хүн гарцаагүй үхдэг” гэх нөхцөлийг “үнэн” гэж үзсэн тохиолдолд, бид бүхэн “Сократ гарцаагүй үхнэ” гэсэн дүгнэлтийг мөрдөн гарахаас өөр замгүй болно. Нэг ёсондоо логик гэдэг бол цаг үе газар орноос үл хамааран “хэн ч байсан тэгж бодохоос өөр аргагүй” гэх хүн төрөлхитөний сэтгэлгээний универсал дүрэм бөгөөд, тийм ч учраас бид бүхэн ижил онолуудыг өөр хоорондоо хуваалцаж чаддаг.

“Хүний сэтгэлгээний хэв шинж” болох логикийг тэр эрт балрын цагт мэдлэгийн салбар болгон эмхлэх санаа толгойд орж ирэх төдийд л хангалттай гайхамшигтай атал, тэр айхтар логик судлал хүртэл түүний хийсэн ажлуудын ердөө зах зух нь байсан юм.

Тийм том үлэмж оюунтан болох Аристотель. Тэрхүү үлэмжийн үлдээсэн асар том философийн цогц систем гэв гэнэт “шашин ура!” гэх соёлын ай сав газар цутгаад ороод ирчхэж. Тэр бол ёстой л сүсэг бишрэлийн амгалан ертөнцийн хаалгыг гэнэт балбан орж ирсэн үл таних урилгагүй зочин байлаа.

Гэлээ гээд эцсийн эцэст гайхамшигтай эрдэм мэдлэг гаднаас орж ирлээ л гэсэн яриа юм чинь, бүгдээрээ алга ташин эгэлээр угтаж аваад баярлахад л болоо байлтай. Гэвч харамсалтай нь зүгээр баярлаад өнгөрөх аргагүй шалтгаан тэнд байлаа. Аристотелийн философийн систем дотор тун шаналгаатай нэгэн асуудал байсан юм.

Шашин VS Философи

Тэр нь юу гэвэл “Христийн шашны номлолтой зөрчилддөг” гэх гайтай асуудал байв.

Угаас Аристотелийн философийн систем гэдэг бол Христийн шашин үүсэж бий болохоос өмнө бүтээгдсэн зүйл юм. Тиймээс Аристотель Христийн шашныг хүндэтгэж, түүнтэй нь зөрчилдөхгүй байдлаар философидох учир байхгүй нь тодорхой. Эсрэгээрээ түүний философид Христийн номлолтой нийцэхгүй агуулга байх нь харин ч мэдээжийн явдал биз.

Мэдээж номлолтой нь зөрчилдөх Аристотелийн бичлэг олдлоо гээд түүнийг зүгээр л “Аа энэ бол ердөө л эртний хүмүүсийн хоосон төөрөгдөл” гэж хэлээд урсгаад өнгөрөөчхөж болох л байсан байх. Бодит байдал дээр ч төдийг хүртэл Христийн шашны удирдлага нь өөрсдийн номлол болон Библитэй нь зөрчилдсөн санаануудыг бүгдийг нь тэрс үзэл гэж гадуурхаад хориглож ирсэн байдаг.

Харин тэгтэл Аристотелийн философи л яагаад ч тэгж болсонгүй. Өмнө өгүүлсэн Логик судлалаас ч харсанчлан, түүний философи бол хэн ч хараад толгой дохихуйц туйлаас үнэмшилтэй утга төгөлдөр эд байсан учраас тэр байв. Ингээд хоёр боломж, нэг сонголт үүсэв. Аль нэгийг нь “буруу байна” гэж хэлээд хаяхгүй бол болохгүй. Ийнхүү Шашин VS Философигэсэн мэтгэлцээний их тулаан дундад зууны Европод өрнөх нь тэр ээ.

-       За яахав дээ, заавал тэгж бачуурч бухимдалгүй, жоохон тайвширъя л даа. Юу ч гэсэн энэ хоёрыг хоорондоо зохицох боломж бий эсэх талаар сонжиж үзвэл яасан юм бэ?

хэмээн, аядуу хандлагаар хоёр талыг хооронд нь зохицуулчих гэж хичээх хүмүүс ч гарч ирэв. Тэд Латин Аверроизм гэж нэрлэгдэн, шашин ба философийг нэгтгэсэн шинэ мэдлэгийн салбар бүтээхийг зорих хүмүүс байлаа.

Гэвч уг оролдлого мэдээж дороо нурна. Аристотелийн философийг дагаж рационалиар тунгаах юм бол гарцаагүй Христийн номлолоос өөр дүгнэлт гарч ирээд болохгүй. Жишээлбэл “Бурхан хувь хүмүүсийг аварна гэж байхгүй ээ” ч юм уу, “Сүүлчийн шүүлтийн өдөр гэж хэзээ ч ирэхгүй ээ” гэх мэтчилэн, Христийн шашны хувьд сүйрэл гэмээр дүгнэлтүүд мөрдөн гарч орхино.

Эцэстээ шашин философийн нэгдэл болох Латин Аверроизм нь тэрс үзэл гэгдэн суурин дээрээ булшлагдаж орхив.

Тэр нь ч нээрээ л аргагүй. Угаасаа “сүсэг бишрэл болон рационалийн нэгдэл” гэдэг бол тос ус хоёрыг хольж байгаа аятай л зүйл. Тийм юм анхнаасаа амжилтанд хүрэх учир байсангүй. Ер нь л шашин философи хоёр нэг л морь нийлэхгүй бололтой юм.

Үгүй ээ, ердөө л морь нийлэхгүй төдийхнөөр хал палгүй өнгөрөх ч эд биш байлаа. Харин ч бүүр нөгөө философи чинь Христийн шашны хэлэх “Бүхнийг мэдэгч, бүхнийг чадагч бурхны” оршихуйг хүртэл үгүйсгэж эхлэх нь тэр ээ.

Доорх бол Аристотель судлалаар номер нэг хүн гэгддэг Аверроэс бодож олсон гэх “Бүхнийг чадагчийн парадокс” хэмээх асуулт юм.

-       Бүхнийг чадагч бурхан өөрөө бүхнийг чадагч байхаа болиод, бүхнийг чадагч биш оршихуй болж чадах уу?

Энэ бол нэг ёсондоо “Бурхан өөрийгөө бүхнийг чадагч биш болгож чадахгүй бол, бурхан бүхнийг чадагч биш гэсэн үг болж, эсрэгээрээ бүхнийг чадагч биш болж чаддаг бол тэр эгшинээс мөн л бүхнийг чадагч биш болно” гэх парадокс юм. Санаа нь ерөөсөө бүхнийг чадагч гээч юм угаасаа байх боломжгүй гэсэн утгатай.

Үүнтэй төстэй зүйл гэвэл “Бүхнийг чадагч бурхан хэн ч өргөж дийлэхгүй хүнд чулуу бүтээж чадах уу?” гэх парадокс ч байдаг ба, магадгүй энэ нь илүү ойлгомжтой байж мэдэх юм. Нэг ёсондоо, тийм чулуу бүтээж чадахгүй бол бүхнийг чадагч биш болж, бүтээж чадах юм бол тэр чулуугаа өргөж чадахгүй тул мөн л бүхнийг чадагч биш болоход хүрнэ. Энэ ч бас бүхнийг чадагч гэж байх боломжгүй гэсэн санаа.

Тэгэхээр философи нь иймэрхүү парадокс барьж ирээд “Христийнхний итгэх бүхнийг мэдэгч бүхнийг чадагч бурхан энэ тэр гэж угаасаа байдаггүй юм шдээ” хэмээн логик дүгнэлт хэлэх боломж ч бий юм.

-       Бурхан гэж үнэхээр байдаг юм уу?

-       Еврей хүмүүсийг зовж байхад бурхан туслахаар ирсэн бил үү?

-       За яах вэ, байдаг юм гэж бодоход, сүмийн удирдлага тэр бурхны хүсэл санааг төлөөлөн уламжилж байна гэх баталгаа хаана байна?

Явж явж рационаллагаар философидох тусам зүсэн зүйлийн эргэлзээ ундраад ирнэ. Энэ чигээрээ философийн хүч нөлөө түгээд ирвэл сүсэг бишрэлийг мөхөлд хүргэхийг ч үгүйсгэхгүй.

Эндээс “Философи гуай минь дээ, ингэж жижиг сажиг зүйл яншиж үглэлгүйгээр, хоёулаа л биесээ үнэн гээд эвлэрчихвэл болох бус уу?” гэж сэтгэх хүмүүс ч гарч ирэв. Энэ бол “шашны үнэн болон философийн үнэн нь тусдаа зүйлс юм” гэх санааг илэрхийлэх Давхар үнэний үзэл гэж нэрлэгдэх эд юм. Юу гэхээр “шашны үнэн болон философийн үнэн нь өөр өөр мужид хамаарах бөгөөд хоорондоо зөрчилдөх шаардлагагүй” хэмээн найр тавьж буй санал гэж ойлгож болно.

Яг тэр үеэр гарч ирсэн нь Томас Аквин (1225 - 1274) байв. Тэрээр энэ мэт буултыг хэрхэвч хүлээн зөвшөөрсөнгүй. Тийм гутамшиг байж хэрхэвч болохгүй. Шашин ч философи ч хоёулаа үнэн гэх Давхар үнэний үзэл бол яаж ч бодсон шашны ялагдал юм. Шашин философид нам няцаагдаж, ёооё ч гэж дуугарах сөхөө үлдсэнгүй. Тиймээс толгой бөхийн аврал эрж, энх тайвнаар найрамдахыг хүссэн. Харин ингэж муугаа үзэхийг нь Томас Аквин огтоос хүлээн зөвшөөрөх бодол байсангүй.

Яаж ийгээд ч болов, гэнэт гарч ирсэн энэ онгироо философид ядаж ганц сум зоохгүй бол болохгүй. Тэгэхгүй л бол 1,000 шахуу жилийн туршид итгэж ирсэн өрнийн сүсэг бишрэл чухам юу болж таарах билээ?!?

Ийм хатуу итгэл үнэмшил тээн философийг дуэльд дуудах Томас Аквин гэгч чухам ямар хүн байв?

Сүсэг бишрэлийн муж

Томас Аквин бол уул гарал нь нэр хүндтэй язгууртан гэр бүлийн хүү бөгөөд, ирээдүйд сүмийн мяндагтнуудын манлайлагч болно гэх эцэг эхийн найдварыг тээгч, нэг үгээр хэлбэл ирээдүйн элит шашны номлогч ламтан байв. Гэтэл тэрээр 18 насандаа Доминикийн сүм гэгдэх “бадарчлал болон зандан” явдлыг сургаал болгон заах чанд хатуу урсгалд дагаар орохоор шийдэж орхино. Төдийг хүртэл эцэг эхийн дуулгавартай хүү байсан Томас гэнэт хувирсанд эцэг эх нь ихээр хилэгнэж “Яасан ч зөвшөөрөхгүй” гэлцэн өрөөнд нь тас хорихоор шийднэ. Гэвч тэгээд ч Томас эцэг эхийнхээ ятгалтыг тоож сонссонгүй. Чингүүт эцэг эх нь байж боломгүй бохир арга хэрэглэн хүүгээ дарж авахаар санаархав.

Юу гэвэл, хүүгийнхээ өрөөнд “үзэсгэлэнт нүцгэн охидыг” шургуулж орхих нь тэр.

Ойлгомжтой. Доминикийн сүмд орохын тулд зандан байх нөхцөлтэй тул, хүүгээ зандан биш болгочход л хангалттай. Янзтай, язгууртнууд гэж аргагүй л заваан хүмүүс юм. Гэхдээ нээрээ л найдвартай арга.

Гэнэт өрөөнд нь орж ирсэн “үзэсгэлэнт нүцгэн охидын” өмнө Томас нүд нь орой дээрээ гарч, юу юугүй дур тачаалдаа дийлдэхээ шахсан гэдэг боловч, эцсийн бүлэгт охидыг хөөн гаргаж өөрийн сүсэг бишрэлээ хамгаалж чаджээ.

Тэрээр үзэсгэлэнт нүцгэн охидод ч “Үгүй” гэж хэлж чадах дайны хүчтэй итгэл үнэмшил, тууштай хүсэл зоригтойгоор сүсэг бишрэлийн замд гарсан нь тэр байлаа. Тийм шазруун хүнээс бууж өгөх санаа гарах ном байхгүй нь тодорхой.

Томас Аквин тууштайгаар буултыг эрс эсэргүйцэж, шашин ба философийг зохицуулахаар байдаг аргаа сүвэгчлэв. Үгүй ээ, зүгээр зохицуулах бус, эсрэгээрээ шашинг философийн дээр тавих гэж мэрийн чармайв. Чингэхдээ түүний хэрэглэсэн тактик тун өвөрмөц байлаа.

Эхэндээ философи (рациональ шинж) нь логик гаргалгаагаар бурхны байр сууринд халдах гэсэн бол, тэрээр тэрхүү логик гаргалгааг нь нөгөө талаас нь барьж байгаад, эсрэгээр нь философийн (рациональ шинж) байр сууринд халдахаар дайрав.

Жишээ нь, рационалиар тунгаах юм бол аливаа зүйлд гарцаагүй шалтгаан бий гэж үзэх нь илэрхий зүйл юм. Тиймээс рационалиар тунгаавал, энэ ертөнц есөн шидийн үзэгдэлүүдээр бялхаж байдаг хэдий ч, тэдгээр нь бүгд цаанаа ямар нэгэн шалтгаанаас үүдэж байдаг болж таарна. Хэрвээ бөмбөг өнхөрч байна гэвэл, тэр бөмбөгийг өнхөрүүлсэн шалтгаан заавал байх учиртай. Тэр бөмбөгийг өнхөрүүлсэн шалтгаан ч бас цаанаа шалтгаантай байх биз.

Эндээс Томас Аквин дараах асуудлыг гаргаж ирэв.

-       Тэгвэл хамгийн анхны шалтгаан юу вэ?

Өнөө үед бол “Тэр чинь Big bang байхгүй юу” гэж хариулж болох ч, тэгсэн ч гэсэн мөн л “Тэгвэл Big bang-ийн шалтгаан юу вэ?” гэсэн яриа болно. Тиймээс үнэндээ бол Big bang дээрх асуултын хариулт болж чадахгүй. Эцсийн эцэст, анхны шалтгааныг олж тогтоох явдал нь онолын хувьд бодоод ч ямар ч боломжгүй юм. Нээрээ ч “Анхны шалтгаан чинь энэ байхгүй юу” гээд хэн ч юу ч хэлдэг бай, “Тэгвэл наад шалтгааны чинь шалтгаан нь юу вэ?” гэсэн яриа урган гарч, шалтгааны эрэл хязгааргүйгээр үргэлжлэхэд хүрнэ.

Тэгээд “Наадахын чинь шалтгаан юу юм?” гээд 24 цагийн турш өдөр болгон асуугаад байвал, сүүлдээ залхаад ингэж хэлэхээс өөр аргагүй болох вий.

-       Ёооёоо. За тиймээ, Бурхан бүтээсэн юм аа! Ядаргаатай юм бээ...

Нэг ёсондоо “үйлийн үрийн холбоо (буюу учир шалтгааны холбоо)-г даван гарахуйц ямар нэгэн зүйлийг” шинээр гаргаж тавихгүй л бол энэ асуудал хэрхэвч шийдэгдэх боломжгүй. Эндээс явж явж рационалиар тунгааж явсаар рациональ шинжийг давж гарсан оршихуй, өөрөөр хэлбэл бурхны оршихуй мөрдөн гарч буй нь энэ.

Томас Аквин нь энэ мэт хийсвэрлэл олныг гаргаж үзүүлэн, рационалиар “хэзээ ч хүрч үл чадах муж” байдаг болохыг барин тавин үзүүлэв. Энэ нь “рационалиар мэдэж чадах үнэнд” тодорхой хэмжээний хязгаар буй болохыг илэрхийлнэ.

Үүний үндсэн дээр тэрээр ингэж өгүүлэв.

-       Учир шалтгааны холбооны хязгаараас гадуурх зүйлийн тухайд, сүсэг бишрэлээр хариулт олж авахаас өөр арга үгүй. Түүнийг зөвхөн бурхны илчлэлээс л мэдэх боломжтой буюу.

Рационалиар хэмжихийн аргагүй төвшний (зиндааны) асуудлын хувьд, түүнд зөвхөн сүсэг бишрэлээр л хүрч очиж чадна. Өөрөөр хэлбэл, тэрээр шашин ба философийн үнэн нь харилцан эсрэгцэх зүйл бус “зиндаа нь өөр юм” гэх санааг гаргаж тавьсан юм.

Нэг ёсондоо Томас Аквин нь, шашин ноёрхсон өрнийн ертөнцөд гэнэт хүрч ирсэн философи (рациональ шинж) гээчид хандан “Харав уу, Рационалиар бодох боломжгүй асуудал гэж байгаа биз? Тэр чинь л сүсэг бишрэлийн ертөнцийн асуудал юм шүү дээ” гэсэн хариулт өгсөнөөр сүсэг бишрэлийн мужаа хамгаалж авч үлдэж чадсан юм. Ийнхүү улам бүр рациональ шинж хүч түрэн тархах тэр цаг үед тэрээр бурханд хандах сүсэг бишрэлийн мужаа хадгалан авч, философи гэх хүчтэнд нэгэн сум зоож чадсан нь тэр байлаа.