Татар хэмээх нэрийн тухай

Б.Батсүрэн
Татар хэмээх нэр болон татарчуудын гарал үүслийн тухай хоёр гурван янзын санал байдаг.
I. Францын эрдэмтэн Ж.-П.Абел-Ремюза 1820 онд Тартарыг (Төв Ази) нэгэн үе эзэгнэж явсан Жуаньжуань (Жужан)-ийг бас тэд нарын нэг эзний нэрээр Дадань эсвэл Дада гэдэг. Энэ үгийг Татартай адилтгаж болно гэж үзжээ. Энэ саналыг 1845, 1846 онд
Ж.Т.Рено, В.Шотт нар дэмжсэн. Жужанд холбогдох хятад сурвалжийн мэдээний датань/таньтань үгийн ард хаалтнаа Г.Учида (1971) татар/тартар гэж бичсэн нь асуудал шийдсэнээр харуулжээ. Датань (таньтань) Татар хоёр нэгэн нэр мөн гэж Г.Сүхбаатар (1992) үзсэн. Есөн Татар бол Татар (Датань) хааны удмын жинхэнэ татар, Монголын нууц товчоон, Судрын чуулганы жинхэнэ татар мөн. Мугулюйн түшиж очсон Чуньтулинь (Туньтулинь) овог бол XI-XIII зууны Татарын хамгийн эрхэм хүндтэй Тутуклйут (МНТ-ны Дута'уд) татар гэж тэр нотолжээ. Датань нэрийг тэмдэглэсэн утга үсгийн дуудлага V зууны үед *dadar/*tatar байсан гэж С.Г.Кляшторный (2005) бичжээ. II. 1920 онд П.Пеллио Татар (逹怛, ta-ta < *Daδ-daδ) бол тунгус угсааны Мохэ (靺鞨, mo-he < *Muaδ-γaδ) нараас гаралтай, монгол хэлтэй ч Жуаньжуань бас Датань, Таньтань гэж нэрлэдэг Аварын толгойлсон нүүдэлчдийн нэгдэлд энэ Татар (逹怛, Дада) ер багтаж байгаагүй гэж өгүүлжээ. Ван Говэй 1926 онд Татарыг Тан улсын дунд үе 732 онд босгосон Түрэгийн Күлтегиний хөшөөнд, Ли Дэюйгийн “Хуйчан и пиньцзи” гэх хятад сурвалжийн 842 оны мэдээнд Татар нэрийг анх дурдсан гэж бичжээ. III. Татарын үүсэл гарвалын тухай гуравдахь санал мөн тунгус угсааны Мохэ аймагтай холбоотой. 1851 онд Н.Я.Бичурин, IX зууны эхээр (806-821) Татань (Татар) гэж нэрлэгдсэн Мохэгийн арван зургаан аймгийн нэг өмнөд Монгол руу одож Иньшань уулын ар бэлд нутагласан, XII зууны эх гэхэд хэдийнээ Иньшань уулаас Халхад ирж суурьшчихсан байжээ гэж бичсэн.
“Судрын чуулганы” Эргүнэ куны домгийн нэг хувилбар Чингисийн удмын Абуль Гази Багадур хааны бичсэн “Түрэгийн угийн бичигт” үлдсэн байдаг. Эргүнэ куны домгийн энэ хувилбарт: Монгол аймагтай олон жил тэмцэлдэж, эцэст нь ялж, үлдсэнийг нь Эргүнэ кун руу хөөсөн аймгийг Татар байсан гэжээ. Эдгээр Монгол, Татар аймгийн эзэд, эрт үеийн Аланч хан (Элэнц хан?)-ы Татар, Монгол гэсэн ихэр ах дүүгээс үүсэлтэй гэж мөн түүхэнд өгүүлдэг. Аланча ханы удмын 8 үеийн Сююнуч (Татар), 9 үеийн Иль (Монгол) хаад хоорондоо байлдаж ялагдсан монголчууд Эргүнэ кун руу зугтжээ. Эртний хятад сурвалжийн мэдээгээр Жужаны хаант улсын дотор 414 онд өрнөсөн хаан ширээний төлөөх тэмцэлд оролцсон нэг бүлгийг Мугулюйн удмын 7 үеийн Датань хаан толгойлж Мугулюйн удмын Жаруны дүүгийн хүү 8 үеийн Булучжэньтэй байлдаж ялаад хаан болсон тухай өгүүлдэг. Энэ хоёр түүхэнд олон төстэй зүйл байна гэж эрдэмтэд үздэг. Чухам Монгол ба Татар аймгууд НТ II-III/IV зууны үед түүхийн тавцанд нэрээ дуурсгасан эртний сурвалжит, монгол хэлт аймгууд юм.
Монгол угсааны Жужан улс мөхсөний дараа 575 онд үхсэн Түрэгийн Эстеми ябгу-н оршуулгад “Бөкли: Чөлгөл: Табгач: Түпүт: Пар: Пурум: Кыркыз: Үч Курыкан: Отуз Татар: Кытай: Татабы” гэсэн улс орон, аймгаас элч ирж гашуудал илэрхийлжээ. Тэдний дунд байгаа Отуз татар (Гучин татар)-ыг эрдэмтэд Жужаны үлдэгдэл өөрсдийн улс төрийн нэгдлээ хадгалан Монгол орны дорнод хэсэг, түүнтэй залгаа Хөлүнбуйр, Онон, Агын тал, Эргүнэйн уулсаар нутаглаж байсны илрэл гэж тайлбарладаг. Монголын нууц товчоонд Айири'ут, Буйру'ут, Ча'а'ан, Алчи, Дута'уд, Алухай татарыг Есөн татарт багтаасан бол Судрын чуулганд Нэрэйт (Терат), Баркуй (Бурукуй), Чаган, Алчи (Анчи), Тутуклйут, Күйн (Жүйн) гэсэн татар аймгуудын нэрийг дурддаг. Үүнээс гадна VIII зуунаас өмнө нэг хэсэг татарчууд Эрчис мөрөн хүрч Кимак аймгийг үүсгэжээ. Тэдний толгойлогчийг Шад гэдэг гэж араб сурвалжид тэмдэглэсэн. Мөн хотан-сак, хятад сурвалжаар Алаша, Эзний голд нэг бүлэг татарчууд 840-1040 оны үед нутаглаж байжээ. Эзнийг Дагань юйюе (逹干于越, da-gan-yu-yue < *dat-kan ju-jwat < *Дархан үгэ) гэж цоллодог байжээ. Бас IX зуунд Юньчжоу (Шаньси, Датун) орчим нэг бүлэг татарчууд нутаглан умард Хятадад өрнөж байсан улс төрийн үйл явцад идэвхтэй оролцож байжээ. Толгойлогчийг нь Хулумо (胡祿末, hulumo < *γuo-luk-muat < *uluγbek) гэдэг. Чаган, Алчи, Тутуклйут (Дута'уд), Алухай, Жүйн (Күйн) зэрэг зургаан татараас гадна VIII-XI зууны үед Шад, Дархан үгэ, Улугбэг цолтой толгойлогч нарын захирсан 3 бүлэг татарчууд Эрчис мөрний хөндий, Алаша-Эзний голын сав, Шаньси мужийн умард хэсэгт нутаглаж байжээ.
Монгол аймагтай зэрэгцэн түүхийн тавцанд үзэгдсэн Татар аймаг Жужаны хаан Датаний үеэс Төв Азийн нүүдэлчдийн түүхэнд тэргүүлэх үүрэгтэй болж иржээ. Ялангуяа Уйгурын хаант улс мөхөж, уйгуруудын садан токуз огузууд 860-аад онд Монгол орноос нүүж явсаны дараа 1000-аад он хүртэл Төв Азийн нүүдэлчдийг татарчууд толгойлжээ. Хятаны цэрэг 994-999 онд Монголыг довтолж аймаг улсуудыг нь захираад Татарыг Зүбү гэж нэрлэв. Зүбүчүүд (татарчууд) XI-XII зуунд Хятан, Алтан улстай дайтаж, найрамдах зэргээр идэвхтэй харилцсаар Чингис хааны үе хүрчээ. XII зууны төгсгөлд татарчууд Чингис хаанд ялагдаж, 1206 онд тунхагласан Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд багтсан. Үүнээс хойш Татар (Дада, Тартар) нэрийг гол төлөв харь улсын бичгийн мэргэд л түүх судартаа дурдах болсон. Үүний жишээ бол Мин улсын хүмүүс “монгол” гэдгийг “Монголын нууц товчоон”, “Хуа и и юй” толь бичигт дан “татар” гэж орчуулж Татар нэрээр Монголыг нэрлэж байсан явдал юм. Мин улсын түүхийн 327-р бүлгийн эхэнд Татар (Дада/Дадань, 韃靼) бол Юань (元)-ий үеийн Монгол (Мэнгү, 蒙古)-ын удам гэж тэмдэглэжээ. Мөн сурвалжид Монголын хаан Гүнтөмөрийг 1402 онд хөнөөж хаан ширээ булаасан Гуйличи өмнөх “Юань” хэмээх улсын цолоо халж “Татар/Дадань” гэж цоллосон гэжээ. Татар нэр дорно дахинд ийнхүү хадгалагдаж үлдсэн төдийгүй XIII-XIV зууны үеийн монгол хэлт аймгуудын өрнө зүг чиглэсэн тархалтын хамт бас өрнө зүгт түгжээ. Судрын чуулганд Татар нэрийг бүр Магриб (одоогийн Марокко, Алжир, Тунис) хүртэл мэддэг байсан гэж тэмдэглэсэн. Татар нэр хамгийн их хадгалагдаж үлдсэн газар бол Алтан ордны улсын бүрэлдэхүүнд багтаж байсан нутгууд болно. XV зууны үеэс Казань, Крым, Сибирийн татар гэсэн нэрүүд түүх сударт үзэгдэж эхэлжээ. Гэвч Татар нэр зүүсэн эдгээр нутгийн ард иргэд нь эртний булгар, фин-угор, кипчак аймгуудын үр сад бөгөөд ихэнх нь түрэг хэлтнүүд юм. Эртний сурвалжит Монголын Татар аймагтай угсаа гарвалын холбоо хамаарал байхгүй. Харин XV-XVI зууны үед холбогдох монгол сурвалжийн мэдээгээр татарчууд уугуул Монгол орондоо бусад монгол хэлт аймгууд дунд оршиж байжээ. Ойрадын Эсэн тайшид мэхлэгдэж 1453 онд хороогдсон Агбаржин жинонгийн хүү Харгуцагийн хүү Баянмөнхийг гуравтай байхад нь (1454) Ойрадаас нууж авч гарч Монголд хүргэхэд, Ойрадын Өгэдэй баатрын эгчтэй гэрлэсэн Татарын Тохи баатар тус болсон байна. Мандуул хаан Баянмөнх Болох жинон хоёрын дунд яс хаясан Уйгудын Исмал тайш 1483 онд Батмөнх Даян хаанд ялагдсаны дараа 1486 онд Ойрадтай нэгдэж их хааныг цэрэглэв. Даян хаан Исмал, Ойрадын нэгдсэн хүчтэй байлдахдаа Горладын Тогучи шигүси нарын 17 сайдыг тэргүүнд илгээжээ. Тэдний дунд Татарын тарган хар, шар Батулад гэсэн хоёр сайдын нэр дурдагддаг. 1510-аад онд төрсөн Арболд (Албур), Убсанз Чин тайж Батмөнх хаан Цагаан татар (Цахарын Цагаан татар), Хар Татар (Асуд Юншээбү) хоёрыг өгчээ. Хожим Цахарын Цагаан татар (Цахарын Хуучид)-т Барсболдын Баяндара Нарин тайж (1512 онд төрсөн), Хар татар буюу Асуд, Юншээбүд Бодидара (1514 онд төрсөн) нар эзэн суусан гэж Монголын түүхүүдэд өгүүлдэг. Гэрсэнз Жалайр хунтайж (1513-1549)-ийн гутгаар хүү Ноонох үйзэн (1534 онд төрсөн) ноёны дэд хүү Абагу мэргэний Онгхуй хатнаас хөх бичин жил (1584) Рахули тайж, Самур, Раши хоёр авхай төрсөн гэж Шар туужид бичжээ. Тэнд Онгхуй хатанг Татарын Татай гэдэг хүний охин гэж тэмдэглэжээ. XV-XVI зууны үеийн Монголын түүхэнд Татарыг ийнхүү хэдэнтээ маш тодорхой дурджээ. Эндээс үзвэл татар нар халх, өвөр монгол, ойрадуудын дунд тархан сууж байсан нь илэрхий байна. Тэд нараас төрийн хэрэгт тусалж явсан нэр хүндтэй сайдууд төрж байжээ. Бүр тусгай отог болж байжээ. Эдгээр Татар нь Чингис хааны үеийн татарчуудын удам юм.