Сайхан-Овоо сумын алдартнууд

Барь хамба Дамцагдорж

Монголын бурханы шашин соёлын болоод буддын гүн ухааны сэтгэлгээний түүхэнд нэр алдраа мөнхөлсөн хутагт нарын нэг нь 'Уулын лам“ хэмээн алдаршсан Брагри /Бари ч гэдэг) Дамцагдорж мөн болой. Тэрбээр хуучин Түшээт хан аймгийн Говь түшээ гүнийн хошуу одоогийн Дундговь аймгийн Сайхан -овоо сумын нутаг Онгиин голын «Улаан хошуу» хэмээх газар тайж Цэвээндашийн гэр бүлд 15-р жарны цагаагчин үхэр жилийн (1781 он) өвлийн эхэн сард мэндэлюэ. Эцэг эх нь хүүгээ монгол хүний сэтгэлгээгээр сайн эрдэм номтой нэгэн болгохыг хүсэж, Онгийн голын номч ноён хутагт Ишдонилхүндэв хэмээх ламд шавь оруулсан нь ирээдүйн сайн зам мөрийг нь гаргасан хэрэг байюэ. Багшийн заасан ёсоор түвэд хэл бичиг, уншлага ном заалган эргэлзэлгүй сурч, лам хуврагтны жаяг дэглэмийг нягт нямбай баримтлан дагаж хүмүүжсэн аюэ. Тийн учир тэрбээр 1781 онд гэнэн сахил, 1787 онд тойн хуврагын санваар, 1793 онд гэцэл санваарыг зооглож, урьд урьдаас илүү ламын ёсны чанд нарийн дэг ёсыг эрхэмлэн чухалчилдаг болсон байна.

1794 онд анх удаа багшийн хамт Их Хүрээнд ирж, Амдо нарын аймагт сууж, арвангуравхан сүүдэртэй цанид чойрын гүн ухааны хэцүү бэрх номыг хөтлүүпэн суралцсан нь түүний сэцэн билиг авъяас чадварыг илтгэж буй хэрэг ээ. Тийн суралцаж байгаад онгийн голын хийдэд Алашаагийн лхаарамба Агваандандарыг залагдан ирэхэд биеэр бараалхан шавь орж, Дандар лхаарамбын Онгийн хийдэд тогтоосон гүн ухааны чойр дацанд учир шалтгааны ухааны дүйраг сайтар заалгасан нь түүнд буддын логик сэтгэлгээнийхээ цар хүрээг тэлэхэд нь их ач тусаа өгсөн ажээ.  

Алашаагийн Дандар лхаарамбатай тогтоосон багш шавийн барилдлагаар, тэрбээр 1709 онд өөрийн багш Ишдонилхундэвийн хамт Амдогийн шашин номын гол орны нэг Гонлун хийдэд морилон нэрт эрдэмтэн Туган гэгээн Дармабазар лугаа бараалхан, айлдал зарлигийг нь сонсож, улмаар 1801 онд Богд Зонховын мэндэлсэн орон Гүнбүм хийдэд мөргөл үйлдэн, Хошуудын Цагаанданзан хун тайжийн байгуулсан алдарт Лавран хийдэд хоёр жил цанид чойрын их хөлгөн номыг үзэж судалюэ. Тийн эрдэм мэдлэгээ зузаатган билиг оюунаа гэгээрүүлээд, Цастын мэргэдийн оюуны тааллыг болгоохоор морилон хүрсэн байна. 

Дамцагдорж 1804 оноос Лхасын шарын гурван хийдийн нэг Сэра хийдэд шавьлан сууж, их хөлгөний ёс, тэр дундаа нууц тарнийн гүн ухааныг шимтэн судлаж, нэлээд зохиол бичсэний дотор Янсан чойгорын доторхи Янсан бурханыг уриж бясалгах зан үйлийн судар "Дамчогшадви даян" зэрэг бүтээл туурвисан нь сэтгэлгээний гүн нарийн түвшинд хүрсэн гэж Ганданширээт лам Агваанняндаг, Хардо ринбочи нарын том мэргэд бээр үнэлж, хожим түвэдийн зарим хийдэд энэ номоор уншлагын зан үйлд оруулан уламжлал болгон тогтоон дэглэж дадуулжээ. Бари ламын зохиосон "Дамчогшадви даян' бол Янсан ядамын гол гарын авлага болох V Далай ламын зохиосон "Жигмэдцорж даян" хэмээх алдарт номын утга санааг хялбаршуулан шинэ тутам бясалгал үйлдэхэд амар болгосон зохиол юм. Үүний учир түүнд "равжамба” буюу "Машид уужим" хэмээх эрдмийн цолыг хүртээсэн байна.Гэлүгвагийн ёсонд нэлээдховор бөгөөд Сэра хийдийн Жэ дацанд Янсан Ядамын бясалгал бүтээлийн зан үйлдээ Бари ламын Янсангийн аймгийн номуудыг эрхэмлэн үзэж судалж ирсний дээр Өмнөд Энэтхэгийн Сэра хийдэд Бари ламын Янсан Ядамын аймгийг 3 боть болгон хэвлэн зан үйлдээ харэглэж байгаа нь Монгол ламын нэр хүнд эрдэм ухааныг хүндэтгэн үзэж байгаа хэрэг гэж гавж ламтан Ш.Сонинбаяр үнэлэн цэгнэсэн байна.

Брагри ёнзон Дамцагдорж бол Түвдийн шарын ба улааны шашны олон мэргэдээс буддын гүн ухааны судар тарнийн номуудыг сайтар судлан гэгээрч, ялангуяа Зая бандид Лувсанпринлэйгээс хойш бараг тасрахад хүрээд байсан нууц тарниин үндэс жүдийг танин барьж уг тарний ёсны Янсан Ядам бурханы үндэс авшгийг түвд монгол оронд дахин залгуулсан нэрт хутагт мөн болохыг доктор Ш.Сонинбаяр өндрөөр үнэлэн судалгаандаа цохон тэмдэглэсэн1 байна. Түүний эрдэм боловсрол нэр хүнд үлэмж байсны тод жишээ бол IV Банчин-Эрдэнийн ёнзон багш Гүгэ Данзанжалцан хэмээх хутагт Бари ламд шавь орж, Янсан ядамын авшиг авч, түүнээ Банчин-Эрдэнэд дамжуулан барьж байсан, үүний улмаас улам алдаршиж, олон мэргэд бишрэн хүндэтгэж шавь орж байсан тухай профессор Л Хүрэлбаатар мэндэлснийх нь 200 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний бага хуралд тавьж хэлэлцүүлсэн илтгэлдээ тэмдэглэсэн нь бий. 

     Тэрбээр Түвдэд эрдэм номын далай их сангаас эрдэнэсийг тунгаан бүтэн арван зургаан жил залраад 40 нас сүүдэртэйдээ Монгол нутагтаа ирээд төрөлх Онгийн гол нутагтаа томоохон гурван хийдийн олон сүм дуганыг удирдан байгуулж, бурхан шүтээнийг бүтээн залж, хурал номдүүний дэг жаягийг тогтоон цогцлоосон бөлгөө. Онгийн гурван хиидээс гадна Ламын гэгээний хүрээ, Их хүрээ зэрэг томоохон хийдүүдэд уригдан очиж, дацан сургууль байгуулж, лам шавь нарт ном эрдэм зажж байжээ. Брагри Дамцагдорж 5,6-р Богд Жавзүндамба хутагтуудын номын багш нь байв. Түүний Монголын шашны ёсонд "Бари дэг" гэж нэрээр нь уламжлагдан ирсэн уншлагын бясалгалын зан үйлийн дэгийг бий болгосон бөгөөд энэ нь Хүрээ дэг, Ханчин дэг, Заяын дэг, Түвд дэг хэмээн алдаршсан зан үйлийн олон дэгүүдтэй зэрэгцэн хөгжиж, сургалтын өвөрмөц хэлбэр чанарыг хадгалсан шашны шинэчлэлийн нэгэн сонгодог сургууль байсныг эрдэмтэд нотлосон юм.

Брагри ёнзон Дамцагдорж түвэд хэлээр 500 орчим нэр төрлийн 21 боть ном зохиол туурвисан нь Монголчуудын мэдлэг ухааны сан хөмрөгт түүний оруулсан оюуны дээж юм. Судлаачдын бодитой үнэлснээр монгол лам нарын дотроос түвэд хэлээр хамгийн олон ном зохиол туурвисан их бичгийн хүн бол даруй Брагри ёнзон хамба Дамцагдорж мөн. Түвэд орноос буцаж ирсэн 1821 оноос хойш 35 жилийн турш шашин номын уйлсийг тэтгэсээр 75 сүүдэртэйдээ өөрийн байгуулсан Гүндүжамбаалин хийддээ таалал төгсчээ. Брагри ёнзон хамба Дамцагдоржийн мэндэлсэний 200 жилийн ойг 2001 онд ёслон тэмдэглэж, түүний намтар, үйл ажиллагаа, бүтээл туурвилыг нь олон талаас нь анх шинжлэн судалсан эрдэм шинжилгээний хурал зохиож, илтгэлүүдийг ном болгон хэвлэсэн нь судалгааны цаашдын чиглэлд чухал алхам болсныг тэмдэглэсүгэй.

Монголын хутагтууд номноос / Зохиогч Д.Дашбадрах/

Найдан лам

Брагри Ёнзины дотно ойрын шавь нарын нэг Говь Түшээ гүний хошууны Найдан лам хэмээн олонд алдаршсан Найдан Цэмбэлдорж (Gnas brtan Tse spel rdo rje, XIX зуун)
Найдан лам Найдан сан-ег (Gnas brtan gsang yig) буюу Түшээ гүний Найдан ламын сан-ег хэмээн ихэд алдаршсан 4 боть бүтээл туурвисан байдаг.
Бурханч лам Пүрэвбатын бүтээсэн дүр, Фото эх зураг нь бас байдаг

Алдарт зураач М. Цэмцэлдорж

Байгалийн олон арван бүтээлээрээ нэрд гарсан Монгол Улсын урлагийн гавъяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт байгалийн нэрт уран зураач Мятавын Цэмбэлдорж агсан 1931 онд Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын нутагт төржээ. Тэрбээр уран бүтээлийн замналаа 1956 оноос эхэлж, монгол нутгийн үзэсгэлэнт байгаль цэнгэг агаарыг хэн бүхний сэтгэлд хоногштол дүрсэлж, эх орноо хайрлан бахархах бодол төрүүлэхүйц увьдаст бүтээлүүдээрээ Монголын дүрслэх урлагийн хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулсан юм.

 Утаа униаргүй агаарлаг алслалтай зургийн дэргэд би саатан зогсоно. «Алсын бараа» зурагт сэмжин үүл нүүсэн цэлмэг хөх тэнгэр, энд тэнд элсэн толгод, хараа цуцам энгүй өргөн тал дүрслэгджээ. Хараад байхад өргөн тал, хөх тэнгэр хоёр тэртээ алсад хаяа нийлэн, өнгө нь хоорондоо сүлэгдэн замхарчээ. Сэтгэлд багтахын аргагүй дэлгэр уудам орчлон. Уудам хээрийн ийм гайхалтай дэвсгэр дээр тайрчихсан юм шиг тэгшхэн оройтой бараан уул хурц тодоор өнгө ялгаран харагдана. Донжийг нь тунч сайхан олж чаджээ.Өглөөний нарнаар ёстой л толгой сүүлээрээ тоглон тэнгэр тулам тоос босгосоор усанд орж ирж байгаа омголон хонгор морь тэргүүтэй хэсэг адуу болон энэхэн мөчид уулын бэлээс хөөрч ядан байгаа мананг нэвт гийгүүлэн буй нарны туяаг үнэхээр сэтгэл бүлээцэм дүрсэлсэн нэгэн зураг миний нүдэнд аргагүй тусав. Зураач, омголон хонгор морьтой тэр зургийг «Өглөөний сэрүүнээр» хэмээн нэрлэжээ.
-Би энэ зурагны зохиомжийг Алтайн нуруунаас олсон юм. Сайхан нутаг байгаа биз. Амьдрал дээр бол үүнээс ч илүү агуу шүү дээ. Байгаль гэдэг чинь барж идэх юм биш. Миний багш бол байгаль байгаа юм гэсээр зураг болгоноо ярьж хөөрөлдөх дуртай байсан их зураачийн “Холын цэнхэр уулс” үзэсгэлэнг үзэж явахдаа бас нэгэн зургийг нь маш удаан саатан харж зогсч билээ.Цагсан талд ганц чоно харайна. Байгалийн сүрлэг дүр төрх тэр их цагсанд сарны гэрлийг биедээ тусгажээ. Нүд хүрэхгүй алсад шөнө зугаалан айсуй. Аргагүй л тэнд чоно байхаас ч аргагүй мэт сэтгэл төрж, ганц чонын цог хийморь салхи дагуулан харайх лугаа нүд баясаж сэтгэл бадарна. Хязгааргүй, амьгүй цагсан дайдад чоно амь оруулж буй нь зургийн ур чадвар сэтгэлгээний гүнийг харуулдаг юм.Ингэж л хүнийг байгаль амьтантай нь яриулж байгаа, хөгжимлөг эгшиглэнг бас сонсгож байгаа зураачийн хөдөлмөр гэдэг үгээр илэрхийлэх аргагүй. Нүдээр харах яруу найраг, сэтгэлээс ундрах симфони гэлтэй. М.Цэмбэлдорж асны зурсан зураг бүхэн өөрөө эгшиг дуу, яруу найраг, хүн юм гэж тэгэхэд л төрсөн сэтгэгдлээ эдүгээ эргэн санана.Бүр бага наснаасаа төрөлх нутгийнхаа байгалийн гайхамшигт сэтгэл санаандаа шингээсэн нь хүүхэд ахуйнх шигээ өөрийнх нь анхны таталбаруудад тусгагдсан байдаг. Говийн сэдэв зураачийн уран бүтээлийн гол сэдвийн нэг нь болсон байна.
1951 онд 20 настайдаа тэрбээр Налайхын уурхайн ажилчин болжээ. Уурхайчны хөдөлмөр болон ажилчны орчин түүний зан байдалд үнэ цэнтэй шинж чанарыг төлөвшүүлжээ. Ардын зураач О.Цэвэгжавтай учран танилцсан явдал Цэмбэлдоржид уран бүтээлийн замаа эхлэхэд гол нөлөө үзүүлсэн байна. Монголын нэрт зураач Л.Гаваа, Н.Чүлтэм нар ч бас Цэмбэлдоржийн багш юм. Зураачийн уран бүтээлд байгалийн зураг яваандаа гол төрөл зүйл болж. «Чулуут голын цуурай», «Говийн хавар», «Говийн үдэш», «Намар» зэрэг зураг говийн хатуу ширүүн байгалийн өвөрмөц гоо үзэсгэлэнг хурц тод өнгө хослуулан тусгагсан байдаг. Дэлхийн урлагийн мастеруудын уран бүтээлийг тэрбээр байнга судалдаг байжээ. Өөрийнх нь хэлснээр Орос, Зөвлөлтийн байгалийн зураач И.Шишкин, И.Левитан, С.Герасимов, Н.Ормадин, М.Саръян нарын бүтээл түүнд онцгой гайхал төрүүлдэг ажээ.1984 онд Москва хотод М.Цэмбэлдоржийн уран бүтээлийн тусгай үзэсгэлэн нээгдэж. түүний уран зургаас Зөвлөлтийн олон хүн Монгол орны байгальтай танилцан бахархсан гэдэг. Эх орон, түүний байгаль үндэсний уламжлалыг хайрлах сэтгэл зураачийг зоригжуулагч гол эх булаг нь болжээ.Цэмбэлдоржийн хувьд хамгийн азтай учрал нь 1956 оны долдугаар сар байв. Ардын зураач Цэвэгжав гуайтай нүүр учирснаар Монголын урчуудын эвлэлийн хороонд барималчны орон тоон дээр ажиллах болсон тэр агшин ажээ. Богино хугацаанд зургийн авьяас нь танигдаж 1957 онд Өвөрхангай аймгийн Дүрслэх урлагийн салбарын эрхлэгч, зураачаар томилогдсон нь эх орныхоо байгалийн сайхныг бийрийн урлагаар илтгэн харуулж, урлагийн үнэт ховор зүйлсийг хайрлан хамгаалах гэгээн үйлс рүү татан оруулжээ. 1967 онд Москва, Ленинградын уран зураг, музейн үзмэрийн бүтээлийг сэргээн сэлбэх ажлаас суралцаж ирэх хүсэлт гаргаж Музейн удирдах газар байгуулагдахад тус газар лабораторийн эрхлэгч, ерөнхий зураачаар ажиллаж Соёлын яамны томилолтоор Киев хотноо уран зургийн үзэсгэлэн байгуулах ажлаар явж, тэндхийн соёл урлагтай танилцах сайхан завшаан олдож, тухайн үеийн ажлын шаардлагаар шинээр байгуулагдаж байсан эртний түүхт уран барилга, сүм дуган сэлбэн сэргээх газар түүнийг их бүтээлийн зураачаар ажиллах хариуцлагатай албанд зүтгэж байжээ. Тэгснээр Богд хааны өвлийн ордны зураг чимэглэл, хээ угалз болон хуучин гоёлыг нээн илрүүлэх, Лавиран сүмийн засварын ажил, Чойжин ламын сүм, Зуугийн сүм зэрэг сүм дугануудын өнгө будаг, ур хийц, урлагийн төвөг бүхий олон ажлыг удирдан гүйцэтгэж чаджээ.
Сүм дуганыг сэргээх ажилд тусгай мэдэгдэхүүн хэрэгтэй болсноор Япон улсад очиж эртний сүм дуганыг сэргээж байгаа ажлын туршлагаас суралцаж ирсэн нь Цэмбэлдоржийн хувьд Эрдэнэ зууд “Нар Хажидын сүм”, “Эрэгсэн Гомбын сүм”, хувцасны сан, Хандоржийн байшин сүм дуганы урлаг чимэглэлийн олон ажлыг хариуцан тэдгээрийн өнгө будаг хээ угалзыг сэргээн засварлахын хажуугаар уран бүтээлээ орхигдуулалгүйгээр барахгүй шинэ санаа, шинэ дүрслэлийн эрэлд тэмүүлж байжээ.Амьдралын эрхээр 16 наснаас эхлэн хөдөлмөрийн үнэ цэнийг мэдэрсэн эгэлгүй авьяаст энэ хүний уран бүтээлийн үзэсгэлэнгүүд өөрийн оронд болон Москва, Чехословак, Братиславт нээгдэж дэлхийд гайхагдсан гайхамшигт бүтээлийнх нь өнгө гэрлийг байгалийн уран зургууд нь Монголын бахархал болон түгжээ. Тэр тухай Зөвлөлтийн сэтгүүлч А.Кривел «Правда» сонинд “Амьдрал сайхан” гарчигтай нийтлэлдээ “Зураач хүний бүтээл бүр нь түүний намтрын хэсэг байдаг. М.Цэмбэлдоржийн бүтээлийг харсан хэн ч энэ бол жинхэнэ монгол үндэстний зураач юм гэсэн сэтгэгдэл төрнө. Гэхдээ түүний бүтээл туурвил аль ч үндэстний хүнд ойр дөт бөгөөд ойлгомжтой байдаг. Тэр Монгол орон, монгол ахуйн бодит байдлыг гярхай тусгаж чаддаг юм” гэж бичжээ.Ёвропчуудад тэр бүр гойд ойлгомжтой, танил бус, үлгэрийн юм шиг энэ сайхан газар нутаг өөрийн гэсэн өвөрмөц гайхамшигтай. Тачирхан ургамалтай уудам хээр, өглөө нар мандах, орой нар жаргах үед зэсэн өнгөөр улайрах тэнгэрийн хаяа, мөнхөд исгэрэн шаагьж байдаг хондон шар манхан. Энэ бүхэн бол Цэмбэлдоржийг багаас нь хүрээлэн байсан орчин. Тиймээс ч говийн тухай зураг түүний бүтээлд гол байр эзэлдэг. Энэ зураачийн бүтээл ардын дуу шигээ цоглог, уянгалаг, сүрлэг, сэтгэлийн гүнээс оргилон гардаг. Зураг бүхэн нь гоо сайхны мэдрэмжээр төгс байдгийн зэрэгцээ ертөнц эмзэг, хэврэг гэдгийг сэтгэлд буухуйц харуулдаг. -Зурна гэдэг миний хувьд ажил ч амралт ч болдог. Бийрээ барихаар анир чимээгүйг сонсох шиг, түүгээр ч барахгүй бас харах шиг болдог юм... гэж Цэмбэлдорж ярьдаг байжээ. …Тэнгэр баганадсан сүрлэг уулс, тэдгээрийн хоорондох ёроолгүй гүн хавцал. Түүний цаана цаа буга унагсан цагаан хувцастай хүн уруудаж явна. Шуудан хүргэгчийн хувцасны цайвар өнгийг сүрлэг дүнсгэр байгаль улам ч товойлгон өгчээ. «Шуудан хүргэгч» гэдэг зурагт ийн өгүүлнэ. Бас нэг зургийн тухайд гэвэл зураг дээр хад чулуунууд хүн шиг, эвсэг гэр бүлийнхэн шиг бие биенээ түшжээ. Уг зургийг «Чулуун чуулга» гэж нэрлэсэн байна. Байгалийн үзэсгэлэн гоо өөр өөрийн жам хуультай. Түүнийг сүйтгэж болохгүй. Амьдрал сайхан. Түүнийг хөнөөх учиргүй гэж тэр өгүүлдэг байлаа. Зураачийн үзэл, итгэл чухам энэ үгэнд байжээ. МУЭ-ийн Ү их хурал, Дүрслэх урлагийн байгууллагын 40 жилийн ойн хуралд МУЭ-ийн хорооны дарга Н.Цүлтэмийн «Эрин үеэ дүрслэх зураачийн үүрэг» (Үнэн сонин 1982-12-04 ¹290 /15313/) илтгэлд “…Сүүлийн жилүүдэд хэсэг хүмүүсийн болон нэг хүний уран бүтээлийн дагнагсан үзэсгэлэн гаргаж үзэгч олондоо тайлагнаж иржээ. Зураач Цэмбэлдоржийн «Холын цэнхэр уулс» үзэсгэлэн байгалийн сүрлэг сайхныг харуулсан ус, тосон будгийн 300-гаад бүтээл дэлгэсэн юм. Түүнийг түм гаруй хүн үзсэнээс 600-гаад нь санал сэтгэгдлээ бичиж үлдээснээс дурдвал ”Би өнөөдөр цас мөсөн дуулгат Гималайн оргилд гарч, Галбын говийн халуун наранд шаруулж, говийн аймшигт угалзанд дайруулж үзэх мэт боллоо. Цэмбэлдоржийн бүтээлд тэнгэр газрын өнгө, уул усны шивнээ, тал нутгийн дуулал сонсдох ажээ” гэж нэг үзэгч бичжээ хэмээн тэмдэглэснийг эргэн харахад байгалийн уран зураачийн утаа униаргүй, агаарлаг, алслалтай олон сайхан зургууд нь мөнөө л сэтгэлд тодхон буух ажгуу.

Монголын орчин үеийн дүрслэх урлагийн нэрт зүтгэлтэн Мятавын Цэмбэлдорж нь 1931 онд төржээ. Багадаа өнчирч хар нялхаасаа аж амьдралын мөр хөөсөн тэрбээр дээд боловсрол эзэмшиж чадаагүй байна. Гэвч байгалиас заяасан авьяас, нөр их хөдөлмөрч чанараараа гадаад дотоодод дээд боловсрол эзэмшсэн хэн хүнээс дутахааргүй бүтээл туурвиж явсаныг бүтээлүүд нь гэрчилдэг. “Байгаль үзэсгэлэнт өнгө аясаараа түрлэг өргөн зураачийн сэтгэлийг өөртөө байнга татаж, ямагт нэгийг шивнэн байдаг билээ” гэж ярих дуртай байсан зураач маань байгалийн сэдэвтэй хэдэн зуун зураг зурж үлдээсэн юм. “Түүний зурсан цэцгийн баглаанаас анхилуун сайхан үнэр, ногоорон харагдах хөндийгөөс агь таанын үнэр сэнгэнэж, өвлийн байгалийн зургуудаас нь жихүүн хүйтний цэвэр тунгалаг агаар амьсгалах шиг болдог” гэж урлаг судлаач Р.Бат-Очир дурсан бичсэн байдаг билээ. Тэрээр Москва, Ленинград хотод урлагийн бүтээлийг сэргээн засах чиглэлээр курсэд суралцаж, эртний уран барилгын хана туурган зургийг сэргээн засварлах, хуулбарлах дадлагыг Япон улсад хийжээ. Уг чиглэлээрээ Богд хааны ордон музейн хувцасны сан, лаврин, Нархажидын сүм, Чин ван Ханддоржийн байшин зэрэг монгол үндэсний уран барилгын 20 шилдэг бүтээлийг сэргээн засварлаж, өнгө будаг, хээ угалзны эх загварыг хийж гүйцэтгэжэ. Тэрээр Энэтхэг улсын үндэсний музейд байдаг Турфаны сүм хийдийн хана туурганы 200+150,60+70,70+80 хэмжээтэй зургийг соёлын гэрээний дагуу очиж хуулбарлан авчирч музейд тавьсан хүн. Ингэж явах зам зуур Гималайн уулсыг онгоцны цонхоор харснаа сүүлд нь бүтээл болгож зурсан зураг нь энэ билээ. Түүнийг “гайхалтай ой сайтай хүн байсан” гэж ахмадууд ярихыг нэг биш удаа сонсож явлаа. Миний цуглуулгад "Алтайн уулс", "Онгон тал, "Бага газрын чулуу", "Чулуутын цуурай" зэрэг бүтээлийнх нь хуулбар бий. М.Цэмбэлдоржийн бүтээлүүд: “Бага газрын чулуу”, “Алтайн дуулал”, “Говийн хавар”,”Отгонтэнгэр уул”, “Говийн үдэш”, “Чулуутын цуурай”, “Сэнжит улаан”, “Шуудан хүргэгч”, “Цагийн сайхан”, ” Мөнх хайрхан”, “Онгон тал” зэрэг олон сайхан бүтээл бий.

Invested $100 in Cryptocurrencies in 2017...You would now have $524,215: https://goo.gl/efW8Ef

МАНАЙ ЦЭМБЭЭ

Байгалийн энэ том дууч цэвэр авьяасаараа алдар хүндийн оргилд хүрсэн нэгэн шиг санагддаг. Дөрөв төгссөн. Цэрэгт явсан. Улмаар уран бүтээлийн замд орсон тийм зам мөр харагддаг, намтар цадигийг нь ажиглахад. Мэдээж сайхан багш, зааж чиглүүлэх, засч залруулах сайн хүмүүс таарсан л биз. Цэрэгт явахаасаа өмнө Цэмбээг "Шилийн сайн эр" явсан гэх.

Адуу хөөж, аймаг хошуу алгасдаг тийм нэгэн байх байсан ч юм бил үү хуучин цагт бол. Гартаа бүлтэй, бахим чийрэг, баргийн амьтанд дээрэлхүүлэхээргүй тийм залуу явсан гэдэг.

Хар багаасаа өнчрөл хагацал үзэж, сумын бага сургууль дүүргээд Мандалговьд дунд сургуульд дэвшин суралцсан боловч ар гэрийн гачигдлаар гарч, мал малласан гэдэг.

Аймгийн төвд зураач П.Цэгмидийнд очлоо. Тэр очилтоор нь Цэгмид "Таныг Дэлгэрхангай уулан дээр нэг гаргана аа. Маргааш онгоцоор явна шүү" гэв. Өглөө нь Цэмбээ зураач яагаа ч үгүй эрт босчихсон сэмбэлзэж байв. Уулан дээр гарна гэхээс нойр нь хүрээгүй болтой. Сэрвэлзэж, дэрвэлзсээр өглөө, долоон цаг ч болоогүй байхад онгоцны буудал руу алхаад явчихав. Онгоц өдөр 11-ээс нааш явахгүй. Би таныг хүргээд өгнө гэж Цэгмидийн хэлэхийг ч тоосонгүй. Яарсан сэтгэл нь тэр... Тэр үед сумдын хооронд "царцаа ногоон" нисдэг. Дундговийн нисэгчдийг П.Цэгмид "атгадаг" байсан болохоор өвгөнийг тийн дураараа ирүүлж очуулсан хэрэг. Хэд хоногийн дараа Цэмбээ буцаж ирэв. "Уулан дээрээ хонолоо. Этгээд сайхан байлаа" гэсээр ирэв.

Онгоцны буудал дээр шар канистртай нэрмэл барьчихсан, хөгжмийн зохиолч Мяасүрэн тэр хоёр нэлээн халмагхан Улаанбаатар руу нисэх гэж байсан гэдэг. Архи дарс ууж сүйд болдоггүй Цэмбэлдорж зураач дөрөө чангахан явсныг бодоход сэтгэл нь хөөрч догдолсных, нутагтаа ирсэн хүний баяр жаргалын гэгээ байсан биз ээ. Цэмбэлдорж тэр жилээ "Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн" цол хүртсэн. Тэрийгээ "Уулын минь өглөг хишиг" хэмээн ихэд сүшрэн билэгшээсэн гэдэг. Энэ нь нутаг амьтай хүний үг яриа, үйл хөдлөл мөн биз ээ. Дараа жил нь тэр "Төрийн шагнал" хүртсэн.

"Сайхан-Овоо сумынхаа Онгийн хийдийг сэргээнэ дээ" гэж ярьсаар яваад "явчихсан" юм. Тэрбээр Онгийн хийдээ сэргээсэн шиг сэргээх байсан нь мэдээж. Нутаг гэдэг бүхнээс үнэтэй, бүхнээс хүчтэй нь тэр зэрэг. Тэнгэрийн оронд яван явтал нь сэтгэлд хадаатай байдаг юм бол хүний төрж өссөн нутаг ус байдаг болтой. Монголд ийм том зураачийг төрүүлж өгсөн нутаг орон бол Дундговь. Сайхан овоо гэдэг сайхан нутаг ус юм. Тэр л сайхан ус нутгаа, Монголын уран торгон байгалиа алдаршуулах шиг алдаршуулсан хүн бол Цэмбэлдорж зураач.

Зохиолч Д. Төрбат

Цогтчандмань, одоогийн Сайхан-Овоо сумын нутаг Төгрөг гэдэг газар 1955 онд малчны гэр бүлд төрсөн. Мандалговийн 10 жилийн дунд сургуулийн 7-р анги, Улаанбаатар хотод Барилгын ТМС, МУИС-ийг дүүргэсэн. Сэтгүүлч мэргэжилтэй. Хугацаат цэргийн алба хаасан. Цагдаа, залуучуудын хэвлэлийн сурвалжлагч, утга зохиолын ажилтан, нарийн бичгийн дарга, Монголын уран зохиол” хэвлэлийн газрын захирал, МЗЭ-ийн гүйцэтгэх захирал зэрэг албыг хашиж ирсэн. 1990 онд МЗЭ - ийн, 1998 онд Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртсэн. 1980 - аад оноос уран бүтээлээ эхлэж, "Улаан жигүүр", "Хүслийн тодотгол”, "Зүрхэн тарни", "Цог хийморийн зүг", "Цог хийморийн цог" шүлгийн түүвэр, "Хулганы зиндаа”, "Мич шүтэх цаг", "Нар зөв сэтгэл" "Yхэр унасан бурхад", "Могойн чуулган". "Морин зэрэглээ". "Хонин холбоо" роман туурвижээ. 1990 - ээд оноос тайз дэлгэцийн уран бүтээлд авьяас сорьж "Амьдралын улаан шугам", "Улаан зурвас", "Харц хатан". "Харанхуй засаг". "Чонон жил", "Бурханы гар утас", "Хэцүү то ван" жүжгүүд, “Гэсэр", "Чингис". "Жангар", "Гүн гэрийн гүнж". "Модун" дуурь, “Гүюг хаан" бүжгийн жүжгийн цомнол бичиж, түүний зохиолоор “Галын урсгал", "Ирж яваа цаг", "Булингар", “Тэнгэрийн сахил", "Халаасны өрөө", "Хадагтай ембүү", "Бүсгүй завилгаа", "Алт амилах цаг", "Алиа салбадай”, “Бурханы харьяат”, “Танихгүй сэтгэл”, "Аваргын бүрэлба". "Шадар ван Чингүнжав", уран сайхны кино бүтээжээ.Багаасаа уран зохиол оролдож Улаан жигүүр, Хүслийн тодотгол, Зүрхний цомнол, Зүрхэн тарни яруу найргийн, Хүн төрхийн унаган чанар, Сайхан төрөхийн зовлон нийтлэлийн ном, Могойн чуулган, Морин зэрэглээ, Хонин холбоо, Тэнгэрийн соёрхол роман, Харц хатан, Амьдралын улаан шугам, Дурлал загварын ордон, Ялагдаагүй ганцаардал жүжиг, Талын урсгал, Ирж яваа цаг, Тэнгэрийн сахил, Алт амилах цаг”, Алиа салбадай, Бүсгүй завилгаа, Харанхуй засаг, Халаасны өрөө, Танихгүй сэтгэл, Шадар ван 1,2, Чин ван Хандддорж” 1,2,3, Бурханы харъяат” кино зохиол туурвин тайз, дэлгэцээр олны хүртээл болгожээ. Монголын уран зохиолын дээж 108 ботийг эрхлэн хэвлүүлжээ. Үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн, тусгаар тогтнолын сэдвээр хос романаа 2010 онд хэвлүүллээ. Шилдэг бүтээлээрээ 1991 онд МЗЭ-ийн, Могойн чуулган романаараа 1999 онд Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал хүртэж, 1996 онд яруу найргийн Болор цом наадмын тэргүүн шагналыг хүртсэн. Түүний хөдөлмөрийг төр, засаг өндөр үнэлж Алтан гадас одон, 2007 онд Төрийн шагнал, 2009 онд Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол хүртээжээ.

Хурандаа Г.Лүндэн

Манай сумаас /Төгрөг баг/ төрөн гарсан батлан хамгаалах яамны гадаад хамтын ажиллагааны газрын зөвлөх, бэлтгэл хурандаа Г.Лүндэн гуай цэргийн алба, цэргийн гадаад харилцаанд 40 гаруй жил болохдоо тасгийн дарга, хэлтсийн дарга, газрын орлогч дарга, агентлагийн дэд захирал зэрэг албан тушаалд 27 жил ажиллаж том биш боловч тодорхой нэгжийн бүрэлдэхүүнийг удирдаж иржээ. Ярилцлагын хэсгээс.-Хоёулаа ажлын тухай яриагаа завсарлая. Та аль нутгийн хүн бэ. Нутаг орныхоо тухай хуучлаач?

-Би Дундговь аймгийн Сайхан-Овоо сумын уугуул. Бага насаа Хайрхан Төгрөгийн ар, өөрийн угаасан ус Төгрөгийн усны хонхорт хонь хурга хариулж, өвөө эмээ, аав ээждээ тусалж, сумын наадамд хурдан морь унаж өссөн дөө. Худгийн ус нь амаараа хальж урсдаг, ямар ч жил зунтай сайхан байдаг, мал сүрэг багширсан хөндий байдаг юм. Хиаг, монгол, агь, таана хүмүүл, хармаг, зээргэнэ, алтан харгана гээд аль ч малд таарах шим тэжээлт ургамал ихтэй, нутгийнхан нь ажилч малч, цагаан идээ сайтай, айраг нь амттай элбэг дэлбэг, сайхан нутаг даа. Сайхан-Овоо сумын төвөөр Онгийн гол урсана. Нутгийнхан нь голынхоо дагуу чацарганын төгөл байгуулсан, сумын төвөөс урагш Онгийн хийдийн орчимд жуулчны баазтай, тэнд зуны цагт гадаадын жуулчид их саатна. Одоо Сайхан-Овоод миний авга нарын хүүхдүүд дүү нар байдаг. Би бага сургууль төгсөөд дунд сургуульд орохоор аймгийн төвд ирснээс хойш төрсөн нутагтаа цөөхөн очих юм даа. Төгрөгийн хонхроор очихоор хийморь сэргээд сайхан байдаг юм.

-Дундговь аймгийнхаа дуутай, хууртай ард түмэн. Дуулна биз?

-Тэр талаар харин тун маруухан шүү. Манайхан намайг солгой хоолойтой гэдэг юм. Харин миний аавын талынхан дуучин шүү. Одоо Сайхан-Овоод хүүхдүүд нь байгаа авга ах маань бүгд дуучин, сумандаа гэр бүлээрээ шалгарсан уран сайханчид шүү. Манай нутгийн сайн дуучид бий, алдарт уртын дууч Дорждагва гуай, бөхийн засуул, уртын дууч Дэгээ хэмээх Гончиг гуай манай сумынх, байгалийн зургийн нэрт мастер Цэмбэлдорж гуай бас манай нутгийнх.

-Таныг өөрөө дайчин аавын хүү гэж сонссон юм байна. Аав, ээжийнхээ тухай ярьж болох уу?

-Манай аав Н.Готов мөн л энэ нутагт төрж өссөн, 1943 онд цэрэгт мордож Сулинхээрийн хилийн отрядын Хангийн заставт жагсаалын даргаар цэргийн алба хаасан, энэ хугацаандаа 1945 оны Чөлөөлөх дайнд оролцсон юм билээ. 1948 онд цэргээс халагдаад нутагтаа ирж Цогтчандмань суманд багийн дарга, сумын худалдаа, бэлтгэлийн ангийн дарга зэрэг ажил хийж байгаад манайх Дундговь аймгийн төвд шилжсэн. Аав маань автотээврийн 17 дугаар баазад тэтгэвэрт гартлаа жолоо барьсан бол ээж маань аймгийн үйлдвэр холбоонд гуталчнаар мөн л тэтгэвэрт гартлаа ажиллажээ. Аав, ээж хоёр маань хөдөө малчны гэрт өсч, амьдралын аясаар ажилчин болцгоосон жирийн л хүмүүс. Харин долоон хүүхэд биднийг сайхан өсгөж хүмүүжүүлж боловсролтой болгоход нь их анхаарсан байдаг. Миний удаах хоёр дүү Москвад суралцаж дээд сургууль төгссөн, харин бага дүү нар маань дотооддоо сурцгаасан.

-Таны хүүхдүүд дундаас таны албан ажлын үргэлжлэл болж цэргийн албанд ажилладаг хүн бий юу?

-Том хүү маань Зэвсэгт хүчний 016 дугаар ангид хугацаат цэргийн алба хаасан, бага хүү маань ОХУ-д Омскийн хуулийн академи төгссөн, одоо Зэвсэгт хүчний 084 дүгээр ангид офицероор ажиллаж байна....