Ховдыг чөлөөлөх байлдаан

                   1912 оны эхээр Манжийн захиргаанд хэвээр байсан Монголын баруун хязгаарыг чөлөөлөх нь даруй шийдэх асуудал байв. Хятадын хилд ойр учир тэд өмгөөлөх цэрэг ирнэ гэж найдан эсэргүүцэн тэмцэхэд бэлтгэж
байлаа. Түүгээр ч барахгүй 1912 оны эхээр Монголын Засгийн газраас илгээсэн гүн Төмөржин, түшмэл Лхагва нарыг баривчлан эрүүдэн шүүж алжээ. Тиймээс тус хязгаарыг түвшитгэн тогтоох цэргийн сайдаар Ж.Дамдинсүрэн, С.Магсаржав нарыг томилон Нийслэл хүрээнээс 500 цэрэгтэй мордуулжээ. Тэд замдаа Улиастайгаар дайран баруун 2 аймгийн 400 гаруй цэргийг авч Ховдын Босго, Хар усны өртөөний орчим очив.
Эртний монгол цэргийн уламжлалыг дагаж цэргээ хороо, анги, аравтаар тэгшлэн засч 10 хүнд галын

Аюуш гүүш

 Аюуши гүүши нь Түмэдийн Алтан хааны/1507—1582/ үеийн шарын шашны их лам, бурхан шашны номыг монгол хэл дээр орчуулсан том гүүш, монгол хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн. Нэр нь аюуш, “гүүш” гэдэг нь хятад хэлний гаралтай “улсын багш” гэсэн үг юм, хожим нь хэлмэрч, орчуулагч гэсэн утгаар хэрэглэгдэх болжээ. Тэрээр бурхан шашны түвд номыг монгол хэл дээр орчуулах явцад, бурханы номын доторхи тэдгээр энэтхэг, түвд хүний нэр, газрын нэр болон бусад тусгай нэр үгийг монгол үсгээр авиачлан тэмдэглэх зорилгоор 1587 онд “Аали гаали үсэг”-ийг зохиосон байна.

Монгол бичгийн хэлний хөгжлийн шинэ үе буюу сонгодог бичгийн хэл буй болоход монгол бичгийн галигийн тогтолцоог боловсруулан зохиосон нь үлэмж нөлөө үзүүлсэн бөгөөд академич Б.Ринчен: “Аюуш гүүшийн галиг үсэг зохиосноос хойш олон ном судар орчуулсан, зохиосон зүйлд тэр галигийг нь хэрэглэсэн цаг нь яг монгол хэлний шинэ үе гэж шинжилсэн үе таарах тул шинэ үеийн эх нь тэр галиг зохиосон оноос тоолж болох магадлал баримтыг нь бид олжээ” /Ш.Чоймаа. Галиг үсэг. хэмээн бичсэн буй
Аюуш гүүшийн галиг үсгийг “Али-гали”-ийн үсэг гэж бас нэрлэх бөгөөд али- эгшиг, гали-гийгүүлэгч гэсэн санскрит үг ажээ. Галиг гэдэг үг маань ч энэхүү гали гэсэн үгтэй гарал нэг буй. Аюуш гүүш санскрит хэлний 16 эгшиг, 34 гийгүүлэгч, төвд хэлний 4 эгшиг, 30 гийгүүлэгч үсгийг монгол бичгээр бичих галигийг зохиохдоо монгол бичгийнхээ авиан зүй, үсэг зүй, санскрит төвд хэлний авианзүйн онцлогийг тун нарийн ажиглан шинжилсэн байдаг. Аюуш гүүшийн галиг үсэг нь гадаад үгийг үгчлэн буулгах (транскрипци), үсэгчлэн буулгах (транслитераци) хоёр зүйлийн галигийг нэгэн хамтад гүйцэтгэж чадах галиг үсгийн тогтолцоо болсон юм. Аливаа үсэг бичиг түүнд хийсэн шинэтгэл хэр зэрэг шинжлэх ухаанч болж вэ? Гэдгийг хожим яаж түгж дэлгэрснээр нь багцаалж болох билээ. Ингэж үзвэл Аюуш гүүшийн галиг үсгийг зохиосон цаг үеэс нь эхлэн төвд, санскрит хэлнээс орчуулсан нэн арвин судар номд нарийн чанд мөрдөн хэрэглэж ирсэн билээ. Одоо бидний хэрэглэж байгаа монгол бичгийн цагаан толгойн гадаад үгийг тэмдэглэдэг П, Ф, Ц, З, К, ЛХ зэрэг үсгүүд бол мөн л Аюуш гүүшийн зохиосон галигаас авчээ. Банзрагч буюу таван сахияан хэмээх судрын доторхи санскрит хэлний тарнийн үгийг али галгийн үсгээр (Аюуш гүүшийн галигаар) анх тэмдэглэсэн гэж академич Ц.Дамдинсүрэн бичжээ.
Монголчуудын дунд “Бардам бандиар банзрагч уншуул, Бардам хүүхнээр панс оёул” гэсэн зүйр үг байдаг. Энэ нь Банзрагч хэмээх судар бол зүгээр төвд үсэг гаргаад уншдаг банди уншиж чадахгүй, тарни унших аргыг мэддэг лам шударга уншиж чадах тарнийн үг элбэгтэй судар болохыг хэлж байгаа билээ. Нууц увдис тэргүүтэнтэй холбоотой тул судрын доторхи тарнийн зүйлийг ер орчуулдаггүй тэр хэвээр нь буулгадаг уламжлалтай билээ.
Ийм учир төвд хэлнээс өдий төдий хөлгөн судар орчуулахдаа түүнд гарах тарнийн зүйлийг али-галийн үсгээр л буулгадаг журамтай байжээ. Аюуш гүүшийн зохиосон галиг үсгийн тогтолцоо нь хожмын хэлний мэргэдийн бүтээлд их нөлөө үзүүлсэн бөгөөд тухайлбал ойрадын Хошууд яст Гөрөөчин отгийн Шангас овогт их бандида Огторгуйн далай буюу Намхайжамцын тод бичгийн галигт их тодорхой харагддаг. 1648 онд тод бичгийг зохиосон ойрдын зая бандид Намхайжамц энэтхэг төвд үсгийг тэмдэглэх тод бичгийн галиг үсэг зохиосон бөгөөд олонхи үсгийн хэлбэр нь Аюуш гүүшийн галиг үсэгтэй яг тохирдог байна. Харин зарим үсгийн хэлбэрийг аль болохоор төвд үсгийн хэлбэрт ойртуулахыг хичээсэн тал ажиглагддаг юм.
Ийнхүү 1587 онд Аюуш гүүш монгол бичгийн галиг үсгийн тогтолцоог буй болгосноор их бага таван ухааны үлэмж арвин ном судрыг төвд хэлнээс монгол хэлэнд саадгүй орчуулах нөхцөлийг бүрдүүлж, монгол бичгийн хэлний хөгжлийн шинэ үеийг эхлүүлжээ. Аюуш гүүшийн галиг үсэг болон хожим манж, хятад хэлний зарим авиаг тэмдэглэх цөөн үсэг нэмсэн монгол үсгийг хэрэглэн гадаадын ямар ч үгийг тэмдэглэх бүрэн боломжтой болжээ.

Юань Гүрний үеийн хувцас хэрэглэлийн хуулиас

Юань Гүрний үед цэргийн хуяг, дуулга болоод бусад хувцас сэлтийг хуулиар тогтоон журамлан өмсөж байжээ.
Тухайлбал хишигтэн цэрэг:
Цул алтан арьсан дуулга: Захирагч нар Алтан гарьдийн жигүүрт арьсан дуулга /ар талд нь гарьдийн жигүүр 2-ыг үйлдэн алтадна/
Цэгдэг /дээл/: Хөх, улаан хоргойгоор дээр нь эрдэнийн байдалтай цэцгийн хээг цардмалдан нааж үйлдэнэ
Хуяг: Хуягийн мөрөвч, нуруувч, гуявч зэргийг арьс /илэг/-аар хийж барс, арслан хээг үйлдэх ба алтан хуягийг хажийн хээгээр үйлдэнэ.
Хуягийн жийргэвч: Хар хоргойгоор хийх бөгөөд цагаан хоргойгоор хөвөөлөн дотор тал нь эсгий хийж цагаан шоогоор доторлоно.
Үүлт мөрөвч: 4 өнцөгтөө үүлэн хээтэй хар, ногоон, шар зэрэг 5 өнгийн хурмуш сиймхийгээр хийнэ.
Тохойвч: Хоргойгоор үйлдэж ногоон шоогоор доторлож 2 бүч хийнэ. Тохойвч нь гарын бугуйгаас тохой хүртэлх хэсгийг хамгаалах ороолтын үүргийг гүйцэтгэнэ.
Өмд: Мөнгөн бор зүсмийн хоргойгоор хөвөөлж ноцолдож байгаа араатны дүрс хатгамалдан оёж, хооронд нь үүл холилдуулан хийдэг байжээ.
Чингис Хаан болон түүний залгамжлагчдын байгуулсан их гүрний үед төрийн хамгаалалт нь дээд хэмжээнд хөгжсөн бөгөөд зөвхөн шадар, орон байрны төдийгүй, хамгаалалтын бусад олон хэлбэр бий болж, түүний дотор төрийн бэлгэ тэмдэг, онго сахиусуудыг хамгаалах гэх мэтээр хамгаалалт нь улам өргөн утгатай болж, төр улсын сүр хүчийг илэрхийлэх нэгэн үзүүлэлт болсон байна.

Их Петр хааны цуутай монгол инженер буюу Бароно /Сердюков/

Ертөнцийн түүхийг улираан үзвэл олон олон монгол хүмүүний гэрэлт үсгээр бичигдсэн ариун мөр зам тодрон тодроод улам ч ихээр гэрэлтэх ажаам. Бидний өвөг дээдэс дэлхийн талыг хурааж, орчлонгийн оргилыг эзэлж, од эрхэсийн хөдөлгөөнийг тандан тогтоож, судар номыг тэрэг, тэргээр нь бүтээжээ. Ерөөс өнгөрсөн цаг үед амьдарсан монголчуудын хийсэн бүтээснийг ул суурьтайгаар сөхөж үзвэл цулдаа цутгасан алтан гулдмай мэт нээлтүүд байсан байна. Харин тэдгээр аугаа их монголчуудын нэг болох түүхэнд нэр алдар нь төдийлөн түгэн дэлгэрч чадаагүй, цаг үе, нийгмийн бурангуй тогтолцооноос болж бүдгэрсэн нэгэн суут хүмүүн байх. Тэрбээр дэлхий дахинд урд өмнө нь хэзээ ч  байгаагүй нүсэр том бүтээн байгуулалтыг усан замын ертөнцөд хийж, умард хөршийн эзэн хаанаас өндөр үнэлгээ авч, бусад мэргэжил нэгтнүүдээ хол орхисон байх юм. Мөн тэрээр хөлөг онгоц зохион бүтээж, эгэл харц ард, олзны ядуу хүүгээс эрхэм дээдэс язгууртны хэргэм зэргийг горилон, Орос орны хувь заяанд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулжээ. Ай Сердюков...

М.Д.Каратеев. ОРОС БА ТАТААРУУД

Орос нь татаарын эрхшээлд 242 жил байжээ. (1238-1480). Түүний түүхийн энэ үе нь (ялангуяа эхний 150 жил буюу Куликовын тулалдаанд Дмитрий Донский ялалт байгуулж булаан эзлэгчдийн дарлалыг ихээхэн сулруулж, тэд улс орны дотоод хэрэгт бараг оролцохоо больсон үе хүртэл) онцгой хүнд материаллаг гарз хохиролтой, үүнээс өмнө гялалзтал хөгжиж, баруун европын орнуудын соёлыг гүйцэж түрүүлж байсан оросын соёл бүрэн уналтад орсноор тэмдэглэгдсэн байдаг.

Алдарт математикч Шарайн Мянгад

Бичсэн Б.Барс
Дотоодын зөрчлөөс улбаалан Монгол баруун, зүүн болж хуваагдан хоорондоо хэмлэлдэж эцэстээ зүүн Монголын өмнөд хэсэг 1636 онд, хойд хэсэг нь 1691 онд Манжийн эрхшээлд ороод байсан цаг.
Манжийн Энх-Амгалан хаанд халх дөрвөн аймаг дагаар орсны дараа жил буюу 1692 онд одоогийн Өвөрмонголын Шилийн гол аймгийн Урт цагаан хошуунд Шарайд овгийн нэгэн хүү мэндэлжээ.
Багаасаа тооны ухаанд гаргууд байсан түүнийг Мянгат гэх. Тэрээр Манжийн эзэн хааны одон орны товчоонд хар залуугаасаа суралцан эрдмийн ажилд шамдаж эхэлсэн нэгэн.

Халимаг ахан дүүсийг Сибирт цөлөх үед ийм нэгэн гунигт дуу тэр үед зохиогдсон

Декабрь сарын хорин найманд
Дэгтэй халимагуудыг нүүлгэв ээ
Дэгтэй халимагуудыг нүүлгэв чиг
Дээдэстээ залбираад гарав аа
Хүйтэн Сибирийн замдаа
Хөлдөөд хөхрөөд одов оо
Хөөрхий халимагууд минь
Хөөрхий халимагууд минь
Мандаад наран гарлаа
Манийгаа туугаад одлоо
Манийгаа зовоосон
Сталинг Махчин нохой идтүгэй
Хүйтэн Сибирийн замдаа
Хөлдөөд хөхрөөд одов оо
Хөөрхий халимагууд минь
Хөөрхий халимагууд минь

МАНЖУУДЫН МӨХСӨН ТҮҮХ

Д.Болдбаатар /хятад хэлний орчуулагч/
Миний санахад 15-17 дугаар зууны эхэн хагас хүртэл Монгол угсаатны чамгүй хүчирхэг үе байсан санагддаг. Та бүхэн дорх газрын зурагнаас тухайн үеийн Мин улс ямар бага газар нутагтай байсныг харж байна уу? Зүүн хойд хэсгээр орших зөрчдүүдийг эс тооцвол одоогийн Шинжаан, Сибирь тэр чигээрээ Монгол угсаатны эзэмшилд байсны зэрэгцээ Гүүш хааны угсааныхан Төвдийг бүрэн эрхшээлдээ оруулж, Доголон Төмөрийн угсааны Могулчууд Энэтхэг, Афганистаныг ид эзлэн захирч байсан үе билээ. Харамсалтай нь тухайн үед Чингис Богд шиг цолгорсон удирдагч төрөн гараагүйг яалтай билээ.
Манжууд Нурхач баатрынхаа тугийн дор нэгдэн нягтрахад хүн ам нь дөнгөж долоон зуун мянга хүрэхтэй үгүйтэй байсан гэдэг. Зарим Хятад судлаач бүр 300 мянга орчим хүн байсан ч гэж үздэг юм билээ? Харин тухайн үед цагаан хэрмээс хойш нутаглаж байсан Монголчууд 12 сая орчим хүн байсан гэхээр хүчний харьцааны хувьд Манжуудад ааглуулахаар байгаагүй нь лавтай.
Харин Манж нар өөрсдөө нэгдэн нягтарч Монголчууд цацсан элс шиг тархай бутархай байгаа нь өөрсдийнх нь хувьд хожоотой давуу тал болохыг гярхай ажиглан харжээ. Ямар сайндаа Нурхач баатар нь: «Монголчууд эрчилсэн дээс мэт нэгдмэл хүчтэй болсон цагт тэднийг дийлнэ хэмээн саналтгүй. Гагцхүү тэднийг элсэн ширхэг лүгээ адил тархай бутархай байлгаж чадсан цагт л сая дийлж болмуй.» хэмээн хэлж байх билээ дээ. Энэ төрийн бодлогоо үр ашигтай хэрэгжүүлэхийн Манжийн эрх баригчид нангиадын эртний «Гурван улсын үлгэр» сонгодог романыг яаралтай орчуулуулж хааны угсааны агь ноёдод зааж сургасан нь санамсаргүй хэрэг биш байж таарна. Түүний зэрэгцээ Монголчуудын бичиг соёлоос идэвхитэй суралцаж байсан нь санамсаргүй хэрэг биш.
Тэд нар Монголын хувьд эхлээд Өвөрмонголын том ноёдуудыг өөртөө эд ашгаар татаад, тэдний хүчинд дулдуйдан дээрх арга бодлогоо Халхын ноёдод идэвхитэй хэрэглэж байжээ. Дараа нь Өвөрмонгол, Халхчууд гол цөм нь болсон цэргийн хүчээр өөрсдийн хамгийн том, аюултай өрсөлдөгч болсон Зүүн Гарын хаант улсыг аймаглан устгасныг ч одоо бид мэддэг болжээ.
Манжийн түрүү үеийн хаад уугуул нутаг, уламжлалт соёл, зан суртхаал нь Манж нарын хүчирхэг байх үндэс язгуур гэдгийг ойлгодог байсан болохоор манж үндэстэн суурьшсан нутаг дэвсгэр рүү эхний хоёр зуу орчим жил хятадууд нэвтрэхийг цаазлан хориглодог байсан аж. Монголд ч гэсэн энэ бодлогыг хатуу хэрэгжүүлж байсан нь баярлууштай хэрэг юм. Яваандаа Манжийн төрийн эрхэнд хятад сайд түшмэдүүд олон арваараа гарсан хойно манж хүмүүсийн тухайд хувь хүндээ бол ашигтай гэмээр, харин улс үндэстний ирээдүйн хувь заяанд хор хохиролтой нэгэн бодлогыг хэрэгжүүлж эхлэжээ. Тэр нь юу гэвэл манж хүн болгон хятадын аль нэгэн муж хошуунд очоод суурьшвал ажил хийхгүй байсан ч маш их хэмжээний цалин хангамж хүртэх боломжтой бодлого болой. Зуун сая шахам хүн амтай том гүрэнд хэдэн зуун мянган хүнийг ажил хийлгэхгүй тэжээгээд байхад юугаараа хотойх билээ дээ. Ингэснээр уугуул зүүн хойд орондоо суурьшиж байсан Манж нар олон арван мянгаараа цагаан хэрмийн гүн рүү тэмүүлцгээж, нэг насны хувьд идэх өмсөх, жаргах цэнгэхээр дутаагүй боловч шороон түмэн хятадуудын дунд хэл соёлын онцлогоо алдаж зугуухан уусаж эхлэх нь ч тодорхой бус уу? Манж нар нэлээд хожуу болтол уугуул нутагтаа хятадуудыг нэвтрүүлэхгүй цааз зарлиг нь хүчинтэй хэвээр байсан хэдий ч тэнд оршин суух хүн ам нь улам бүр цөөрсөөр байсан нь давуу тал гэхээсээ илүүтэй манж нарын хүчин чадлыг ноцтой сулруулах үндэс болсон юм. 1870 онд манжийн уугуул нутаг Ляодунгийн хойгт ердөө 400 мянга орчим манж нар үлдсэн бол Чин гүрний шинэ эргэлтийн бодлого хэрэгжсэнээр тэнд 3 сая 500 мянга орчим хятад тариачин Хөбэй, Шаньдун, Шаньсигаас нүүдэллэн оччихоод байжээ. Ердөө 40 гаруй жилийн дараа энэ тоо даруй 18 сая болон өссөн нь Манжийн хаан Хятадад эрх мэдлээ алдсаны дараа буцан очих нутаггүй болсон гэсэн үг юм л даа.
Хятад тариачдыг нүүлгэн шилжүүлэх шинэ эргэлтийн бодлогын уршгаар маш богино хугацаанд 100 гаруй мянган хятад иргэд Монголд ирж суурьшсан боловч азаар 1911 оны хувьсгал, улмаар арван жилийн дараа 1921 оны ардын хувьсгалтай золгож тэр үйл явц тасалдсан хэрэг.
Бага буурай улс үндэстэн нийгмийн халамжинд хэт шүтэх, улс үндэстнийхээ бичиг соёл, ахуй заншлын уламжлалыг орхигдуулан гээх нь ямар хор уршигтай болохыг манж нарын богино хугацаанд үндэстнээрээ мөхсөн түүх бэлхнээ гэрчлэн харуулдаг. Харин Хятад орныг бүхэлд нь зуу гаруй жилийн турш эрхшээн захирч байгаад хөөгдөн гарахдаа анх ямар л соёлтой байсан түүнийгээ буцаан аваад гарч чадсан манай өвөг дээдэс маш ухаантай улс байсан санагддаг юм шүү.

Like

Монголын зохиолын дуунууд. Mongolain songs

"Толин хул" М.Саранзаяа